Çalışan Hisse Senedi Opsiyon Planları ("ESOP'lar"), yetenekli çalışanları çekmeyi ve elde tutmayı amaçlayan yeni girişimler ve şirketler için önemli bir araç haline gelmiştir. ESOP'lar, çalışanların şirket hissedarı olmasını veya hisselerin sağladığı mali haklara sahip olmasını sağlayan planlardır. Çalışan ve hissedar çıkarlarının bu şekilde uyumlaştırılması, şirketin genel başarısına ve uzun vadeli sürdürülebilirliğine katkıda bulunmaktadır.
2 Ağustos 2024 tarihinde 193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu'na ("GVK")"hizmet erbabına hisse senedi ihracı suretiyle sağlanan menfaatlerde ücret istisnası" eklenmiştir ("Değişiklik"). Bu Değişiklik, çalışanların ESOP'lar kapsamında edindikleri hisse senetleri için gelir vergisi yükümlülüğünden muafiyet getirmiştir.
İşbu yazımızda; (i) ESOP kavramını kısaca açıklayacağız ve Türk Hukuku kapsamında dikkat edilmesi gereken kısımları inceleyeceğiz. (ii) Sonrasında ise GVK kapsamında getirilen istisnanın önemini açıklayacağız.
ESOP Nedir?
Bir ESOP, çalışanların mali bir katkıda bulunmadan şirketin başarısına katılmalarını sağlar. Türk yasalarına göre çeşitli şekillerde olabilir:
Çalışana Pay Devri Gerçekleştirilmesi
İşbu yapıda, hisseler genellikle zamana, performansa veya her ikisine bağlı bir hak ediş planına dayalı olarak çalışanlara bedelsiz olarak devredilmektedir. Hakediş koşullarını yerine getiren çalışanlar hisselerin mülkiyetine sahip olmaktadır. Çalışana devredilen payların değeri çalışanın geliri niteliğindedir.
Pay Senedi Opsiyonları
İşbu yapıda çalışanlara gelecekteki bir tarihte önceden belirlenmiş bir fiyattan hisse satın alma opsiyonu verilmektedir. Bu opsiyon genellikle belirli hak ediş kriterlerinin karşılanmasına bağlıdır. Bu kriterler karşılandığında, çalışanlar opsiyonlarını kullanarak hisseleri devralabilecektir. Çalışanın paylar için ödediği bedel ile payların devir tarihindeki bedeli arasındaki fark çalışanın geliri
niteliğindedir.
Gölge Pay Senetleri
"Gölge hisse" olarak da bilinen bu program gerçek bir hisse sahipliği sağlamaz. Çalışanlara ikramiye sağlama niteliği taşıyan bu program ile çalışan, şirkette hissedar olmadan hisselerden elde edilen nakit ödemelerden faydalanmaktadır. Gölge pay senetleri, doğası gereği diğer ESOP programlarında olduğu gibi fiziksel bir hisse ediniminden ziyade çalışanlara hisse ile ilgili haklar sunar. Çalışanlara ücret ödemelerine ek olarak finansal bir fayda sağlarlar. [1]
Türk Hukukunda ESOP'lar
Değişiklik ile getirilen vergi muafiyetinden önce ESOP'lar Türk hukukunda açıkça düzenlenmemiş olsa da, sözleşme serbestisi ilkeleri ve genel hükümler çerçevesinde uygulanabilmektedirler. Dolayısıyla, oluşturulacak ESOP'ların genel mevzuata uyumlu şekilde düzenlenerek uygulanması gerekmektedir.
ESOP, yasal altyapı eksikliklerine rağmen, startup ekosisteminde çalışanları motive etmek ve şirketlerin uzun vadeli başarısını desteklemek amacıyla etkin bir araç olarak kullanılmaktadır.
1. Türk Şirketler Hukuku Kapsamında ESOP'lar
Sahiplik Sınırı: 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu'nun ("TTK") 379. maddesine göre, şirketlerin sermayelerinin %10'unu aşan oranda kendi paylarını iktisap etmeleri yasaktır. Bu kısıtlama, ESOP'lar aracılığıyla dağıtılması amaçlanan paylar için de geçerlidir. Dağıtılacak payların bu sınırı aşması halinde, bu payların kurucular tarafından elde tutulması veya şarta bağlı sermaye artırımı yoluyla ihraç edilmesi gerekmektedir.
Operasyonel Maliyet: TTK'ya göre kayıtlı sermaye sistemine kayıtlı olmayan şirketlerin sermayelerini artırabilmeleri için bakanlık temsilcisinin katılımıyla genel kurul yapmaları gerekmektedir.[2] Startup'ların daha büyük kurumsal yapılara göre avantajı hızlı hareket edebilme ve karar alabilme kabiliyetleridir. Bununla birlikte, startup'lar karmaşık pay sahipliği yapılarına sahip olabilir. ESOP'ların şartlı sermaye artırımı yoluyla uygulanmasının dezavantajı, noter ve tescil masrafları, operasyonel yük ve fazla zaman tüketimi olacaktır.
Hisse Devirlerine İlişkin Uygulama: Buna ek olarak, TTK Madde 493, kilit çalışanların elde tutulması ve şirketin mülkiyet yapısının istikrarının korunması açısından kritik olabilecek bir ESOP kapsamında dağıtılan hisseler üzerindeki geçerli devir kısıtlamalarını düzenlemektedir. Hissedarlar sözleşmesi ve ana sözleşmede çalışanlara hisse opsiyonu sağlamaya yönelik yasal yöntemlerin tanımlanması, hissedarlar ve çalışanlar arasında gelecekte ortaya çıkabilecek anlaşmazlıkların önlenmesine yardımcı olacaktır.
2. Türk İş Hukuku Kapsamında ESOP'lar
Türk İş Kanunu'nun 32. maddesi uyarınca, ücretler nakit olarak ödenmelidir. Bu nedenle, ESOP'lar bir çalışanın temel ücretini oluşturamaz, ancak ek bir fayda olarak sağlanabilir. Bu tür faydalar, çalışanın temel maaşına bağlı olmayan, bunun yerine şirketin performansına veya diğer kriterlere bağlı olan ikramiyeleri veya diğer teşvikleri içerebilir.
Çalışanlara tanınan pay edinme hakkı, duruma göre primin veya ikramiyenin özelliklerini gösterebilir. İşveren şirketin, çalışanın belirli bir başarı göstermesi şartıyla ona bedelsiz veya indirimli olarak pay edindirme vaadinde bulunmuş olması halinde, söz konusu pay edinme hakkı prim olarak kabul edilebilir. Pay alım hakkının herhangi bir başarı şartına bağlı kılınmaksızın çalışanın performansından duyulan memnuniyeti göstermek veya çalışan bağlılığını güçlendirmek amacıyla bedelsiz veya indirimli olarak sağlanması halinde ise bir ikramiyenin varlığından söz edilebilir. Payın gerçek değeri üzerinden tanınan pay edinme hakkının, prim veya ikramiye yerine, diğer bir yan menfaat sayılması daha uygun olacaktır. Yan menfaatler, genellikle çalışanın toplam gelirini artıran ve çalışma koşullarını iyileştiren ek ödemeler veya avantajlar olarak kabul edilir.
3. Türk Vergi Hukuku Kapsamında ESOP'lar ve Yeni Vergi Muafiyeti
a. ESOP'ların Vergi Yönü
Yapılan ödemenin niteliği, GVK 61. maddesi kapsamında “ücret” olarak tanımlanmaktadır. Ücret, işverene tabi belirli bir işyerine bağlı olarak çalışanlara hizmet karşılığı verilen para ve ayınlar ile sağlanan ve para ile temsil edilebilen menfaatlerdir. Bu bağlamda, çalışanlara bedelsiz veya indirimli olarak sağlanan paylar da ücret olarak değerlendirilir ve bu ödemeler ücret bordrosuna dahil edilerek stopaj usulüyle vergilendirilir. Bu ekonomik menfaatlerin vergilendirilmesi, çalışanların payları hukuki veya ekonomik tasarruflarına geçtikleri dönemde gerçekleşir. Yani, çalışana sağlanan pay opsiyonu, opsiyonun tanındığı anda değil, payın çalışana devredildiği dönemde vergilendirilir. [3]
b. Gerçek Hisse Devirlerinin Vergilendirilmesi ve Yeni Vergi Muafiyeti
Çalışanlara sağlanan hisseler, emekleri karşılığında ödenen bir tür ücret olarak kabul edilmekte ve daha önce GVK'nın 61. Maddesi kapsamında vergilendirilmekteydi. Ancak Değişiklik, bir ESOP kapsamında verilen hisselerin gelir vergisinden muaf tutulacağını öngörmektedir. Bu muafiyete hak kazanmak için aşağıdaki koşulların sağlanması gerekmektedir:
- Şirket, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından belirlenen kriterlere göre bir teknogirişim olarak sınıflandırılmalıdır.
- Hisselerin çalışana devredildiği andaki gerçek değeri, çalışanın o yılki brüt ücretini aşmamalıdır.[4]
Bu koşulların sağlanması halinde, çalışan, edinim tarihinden itibaren hisseler üzerinden aşağıdaki vergilendirmeye tabi olacaktır:
- 3 yıl içinde elden çıkarılan hisseler için istisna edilen verginin %100'ü.
- 4 ila 6 yıl arasında elden çıkarılan hisseler için istisna edilen verginin %75'i.
- 7 ila 12 yıl arasında elden çıkarılan hisseler için istisna edilen verginin %25'i.
Vergi ziyaı cezası uygulanmaksızın gecikme faizi ile birlikte şirket tarafından ödenecektir.
Eğer çalışanlar payları iki yıldan fazla süreyle elde tutup daha sonra satarlarsa, GVK mükerrer 80/1(1). maddesi uyarınca değer artışı vergisi uygulanmaz. Bu nedenle, çalışanların bu istisnadan yararlanabilmesi için pay senetlerinin en kısa sürede basılması önemlidir. Ancak, bu istisna yalnızca tam mükellef şirketlere ait pay senetleri için geçerlidir. Tam mükellef olmayan yurt dışı şirketlerin pay senetleri ise iki yıl elde tutulsa dahi bu istisnadan yararlanamaz ve değer artışı vergilendirilir. [5]
Gölge Hisse Senetlerinin Vergilendirilmesi
Bu durumda, çalışan tarafından elde edilen ekonomik fayda, çalışan ücretlerine ilişkin esaslara göre vergilendirilmeli ve ücret bordrosuna dahil edilmelidir.[6]
Türkiye'de ESOP'ların Mevcut Durumu ve Gelecek Trendler
Küresel olarak, Silikon Vadisi gibi teknoloji merkezlerinde gözlenen önemli büyüme ile birlikte ESOP'ların benimsenmesi artmaktadır. Türkiye'de ESOP uygulaması henüz başlangıç aşamasında olsa da, özellikle üst düzey yetenekleri çekmek ve elde tutmak isteyen girişimler arasında ivme kazanmaktadır. Yasal çerçevelerin ve vergi teşviklerinin gelişmeye devam etmesiyle birlikte, ESOP'ların Türkiye'deki kurumsal ortamın daha yaygın ve ayrılmaz bir parçası haline gelmesi beklenmektedir.
İleriye bakıldığında, ESOP'ların gelişimi, ESOP işlemlerinin şeffaflığını ve güvenliğini artırmayı vaat eden blokzinciri gibi teknolojik gelişmelerden etkilenebilir. Türkiye'deki startup ekosistemi büyümeye devam ettikçe, sürdürülebilir başarı arayışında hem çalışanlara hem de şirketlere karşılıklı faydalar sunan ESOP'ların kullanımı da artacaktır.
[1] Aydın, S. (2022, 13 Nisan). Startup Hukuku - Çalışanlara Gölge Pay Opsiyonu Sağlanması - Phantom Stock. Startup Hukuku . https://startuphukuku.com/calisanlara-golge-pay-opsiyonu-saglanmasi_sh_/.
[2] Anonim Şirketlerin Genel Kurul Toplantılarının Usul ve Esasları ile Bu Toplantılarda Bulunacak Bakanlık Temsilcileri Hakkında Yönetmelik'in 32/2 maddesi uyarınca, tek pay sahipli şirketlerin genel kurullarında bakanlık temsilcisinin bulunması zorunlu değildir.
[3] Dr. Öğr. Üyesi Kadir Baş, Çalışanların Pay Sahipliği Yoluyla Anonim Şirketlere Katılımı, syf. 376
[4] Fazla tutar gelir vergisine tabi olacaktır.
[5] Dr. Öğr. Üyesi Kadir Baş, Çalışanların Pay Sahipliği Yoluyla Anonim Şirketlere Katılımı, syf. 377
[6] Dr. Öğr. Üyesi Kadir Baş, Çalışanların Pay Sahipliği Yoluyla Anonim Şirketlere Katılımı, sf. 378